Θεσσαλονίκη, πόλη των φαντασμάτων

Τι είναι αυτό που κάνει τη Θεσσαλονίκη μια τόσο μοναδική πόλη; Νέα και ωστόσο ήδη κλασική, αυτή η μελέτη αναζητεί την απάντηση στα πεντακόσια χρόνια της νεότερης ιστορίας της, κατά τα οποία αναδείχθηκε πρώτα ως οθωμανική και αργότερα ως ελληνική μητρόπολη, ενώ στην ίδια περίοδο ήταν επίσης μια εβραϊκή πόλη.

Διάσημος βρετανός ιστορικός ειδικευμένος στην ευρωπαϊκή, βαλκανική και ελληνική ιστορία, ο Μαρκ Μαζάουερ αρχίζει αυτή την ιστορία της Θεσσαλονίκης από την αρχαιότητα, γρήγορα όμως κάνει το άλμα προς το 1430, όταν η βυζαντινή πόλη περιήλθε, επί σουλτάνου Μουράτ Β΄, στην οθωμανική εξουσία. Εκεί παρέμεινε ώς το 1912, οπότε επανήλθε οριστικά στην ελληνική κυριαρχία, με μόνη παρένθεση τα χρόνια της ναζιστικής κατοχής. Αυτό που κάνει την ιστορία της τόσο ξεχωριστή είναι η ποικιλία των θρησκευτικών ομάδων που άνθισαν στο εσωτερικό της. Πρώτοι ήρθαν οι χριστιανοί: με αφετηρία τον μάρτυρα του τρίτου αιώνα Δημήτριο, η Θεσσαλονίκη εξελίχθηκε σε ισχυρό κέντρο της ανατολικής Ορθοδοξίας. Με τη σειρά τους, οι μουσουλμάνοι επέβαλαν το ισλάμ, αντικαθιστώντας τις εκκλησίες με τζαμιά, μέχρι την αποπομπή τους το 1922, στο πλαίσιο της ανταλλαγής πληθυσμών. Ήδη από το τέλος του Μεσαίωνα, η πόλη περιλάμβανε επίσης έναν εβραϊκό πληθυσμό Σεφαραδιτών εξόριστων από τη δυτική Ευρώπη, που την ανέδειξε σταδιακά σε κέντρο όχι μόνο του ανατολικού εμπορίου αλλά και του ιουδαϊκού μυστικισμού και μεσσιανισμού, για να γνωρίσει αργότερα τον εξανδραποδισμό και την εξόντωση στο στρατόπεδο του Aουσβιτς.

Η γενικότερη μετάβαση από έναν κόσμο αυτοκρατοριών σ’ έναν κόσμο εθνικών κρατών αποτυπώνεται στην εμπειρία της πόλης, ενώ τα εναλλασσόμενα ρεύματα εθνοτικής και θρησκευτικής συνύπαρξης και αλληλοσπαραγμού, ευημερίας και καταστροφής, κάνουν προφανή τη σημασία αυτού του ιστορικού παραδείγματος σήμερα. Όμως η πολυεπίπεδη εργασία του Μαζάουερ δεν προσφέρει απλώς κάποια επίκαιρα μαθήματα ιστορίας. Στηριγμένη σε συστηματική αρχειακή έρευνα, πλέκει την πολιτική διαδρομή της πόλης με λεπτομερείς πληροφορίες και ζωντανές εικόνες από την καθημερινή ζωή της, ανασυγκροτώντας έτσι τη συλλογική μνήμη των μεγάλων κοινοτήτων και των άλλων ομάδων και προσώπων που φιλοξένησε στο πέρασμα του χρόνου

Στοιχεία έκδοσης: Η μετάφραση έγινε με την υποστήριξη του προγράμματος "Πολιτισμός 2000" της Ευρωπαϊκής Ένωσης για το έτος 2005.

Χάρτες: John Gilkes.